Door Adri Boon
Enkele maanden geleden bezocht ik in het Stedelijk Museum te Amsterdam de overzichtstentoonstelling met werk van Maria Lassnig. Deze Oostenrijkse kunstenares leefde bijna een volle eeuw en bleef actief tot aan haar dood in 2014. Wat me trof was dat elk doek (of beeld) onmiskenbaar de signatuur van haar hand droeg maar ook de tekenen van de tijd waarin het tot stand was gekomen. Alle stijlperiodes uit de laatste acht decennia trokken aan mijn ogen voorbij.
Ik zat in de laatste fase van de vertaling van de verhalen van de Braziliaanse schrijfster Clarice Lispector (1920-1977). Van alle verhalen, die tezamen een schrijverschap van veertig jaar omspannen. Daar moest ik lopend door het museum aan denken. Als literair vertaler vertaal je meestal een boek dat meestal in (relatief) korte tijd is geschreven. Maar nu lag als het ware een heel schrijversleven op mijn bureau uitgestort. Niet dat je aan de hand van de verhalen het leven van Clarice Lispector zou kunnen reconstrueren – haar ‘exhibitionistische’ kant moet je vooral zoeken in De ontdekking van de wereld – maar de bundel leidt de lezer wel door een veelheid aan stijlen ontsproten aan verschillende gemoedstoestanden en (privé-)omstandigheden, en die uiteraard ook het stempel van de tijd dragen.
Van het tastende, nog ietwat brave jeugdwerk, waarin het vooral om de ideeën lijkt te gaan, en minder om de personages, tot de explosie van even meesterlijke als bevreemdende originaliteit in de eerste volwaardige bundel: Familiebanden. Van humoristische schetsen tot experimenteel proza. Van filosofisch ingestoken overdenkingen tot hilarisch absurdisme.
Benjamin Moser heeft in vele hoeken en gaten gezocht en al zijn vondsten samen met het bekende werk in chronologische volgorde bij elkaar gezet. Wie zijn biografie van Clarice Lispector heeft gelezen ziet in de verhalen thema’s terugkomen die ten nauwste met haar eigen levensverhaal verbonden zijn: moederschap, dieren, onvolkomenheid – om er maar enkele te noemen.
In het verhaal ‘De drenkeling in de zee bij Urca’, waarvan u hieronder een fragment aantreft, komt in kort bestek veel van wat deze schrijfster zo bijzonder maakt samen. De toon is licht en dartel terwijl op de achtergrond zich de Dood manifesteert. Wat onbekommerd begint met het passen van een vrolijke jurk leidt al snel tot de kwestie van het menselijk tekort. Er klinkt mededogen door maar ook woede en een soort overgave aan de onvermijdelijkheid der dingen. Het leven omvat alles, en wel gelijktijdig, dwars door elkaar heen, het passen van een jurk voor een feestelijke avond en het verdrinken van een jongeman in het donkere water.
Het vertalen van deze verhalen heeft me soms doen wanhopen. Hoe kun je wat vreemd klinkt in het origineel zodanig omzetten dat het in het Nederlands ook nog vreemd is maar toch acceptabel? Dat kostte veel puzzelen en proberen, verwerpen waar je de vorige dag na lang ploeteren nog zo tevreden over was – om de dag daarna toch weer op de ingeslagen weg door te gaan. Gelukkig kon ik daarnaast ook mijn licht opsteken bij bestaande vertalingen – in verschillende talen. Vaak sterkte dat me in mijn idee over hoe ik het niet wilde. Maar ook bood het me lezingen waar ik zelf (nog) niet aan gedacht had.
Ik ben al die vertalers even dankbaar en hoop met mijn werk een bijdrage te hebben geleverd aan het universum dat Clarice Lispector heet.
De drenkeling in de zee bij Urca
Ik was bij dona Lourdes, de naaister, om mijn jurk met Olly-dessin te passen – en dona Lourdes zei: er is een man verdronken, kijk daar, de reddingsbrigade. Ik keek en het enige wat ik zag was de zee, die erg zout moest zijn, blauwe zee, witte huizen. En de dode?
De dode in pekel. Ik wil niet dood! gilde ik tegen mezelf in mijn jurk. De jurk is geel en blauw. En ik? Stervend van de hitte, niet dood in de blauwe zee.
Ik zal een geheim verklappen: mijn jurk is mooi en ik wil niet dood. Vrijdag zal ik de jurk in huis hebben en zaterdag zal ik hem dragen. Zonder dood, alleen blauwe zee. Bestaan er gele wolken? Gouden wel. Ik heb geen verhaal. De dode? Ja: hij ging zwemmen in de zee bij Urca, de dwaas, en stierf, wie heeft daar opdracht toe gegeven? Als ik ga zwemmen in zee dan pas ik goed op, ik ben niet gek, en ik ga alleen naar Urca om een jurk te passen. En drie blouses. S. was met mij mee gekomen. Zij is heel kritisch bij het passen. En de dode? Een kritische dood?
Ik zal een verhaal vertellen: er was eens een jonge knaap die hield van zwemmen in zee. Op een woensdagochtend ging hij naar Urca. Urca, de kiezels van Urca, ik ga er nooit heen omdat het er wemelt van de ratten. Maar die jongen trok zich niets aan van de ratten. En de ratten trouwens ook niets van hem. Het witte gehucht Urca. Dat trok hem aan. En er was een vrouw die een jurk paste en die te laat kwam: de jongen was al dood. Zout. Zwommen er piranha’s in de zee? Ik deed of ik het niet begreep. De dood niet begreep. Een jongen dood?
Gestorven door zijn eigen dwaasheid. Je moet alleen naar Urca gaan om een vrolijke jurk te passen. De vrouw, ik, wil alleen maar vrolijkheid. Maar ik buig voor de dood. Die zal komen, zal komen, zal komen. Wanneer? Dat is de vraag, elk moment kan het zover zijn. Maar ik, terwijl ik in de ochtendhitte de jurk aan het passen was, vroeg een bewijs van God. En opeens rook iets heel intens, een bedwelmend intense rozengeur. Toen had ik het bewijs, de twee bewijzen; van God en de jurk.
Men zou alleen een natuurlijke dood mogen sterven, nooit als gevolg van een ramp, nooit ten gevolge van verdrinking. Ik smeek om bescherming voor alle mensen die ik ken, en dat zijn er veel. En die bescherming, dat weet ik zeker, zal komen.
En die jongen? Zijn verhaal? Mogelijk een student. Ik zal het nooit weten. Ik keek slechts naar de zee en naar het gehucht. Dona Lourdes vroeg onverstoorbaar of de jurk wat strakker moest bij de taille. Ik zei ja, dat hij er getailleerd moest uitzien. Maar ik was ontzet. Ontzet in mijn prachtige jurk.
Alle verhalen
Clarice Lispector
Vertaald door Adri Boon
Uitgeverij De Arbeiderspers, 2019
608 blz.
ISBN: 9789029525930
